Bima

czyli jedyna pozostałość po dawnej synagodze.

    Pozostałość najstarszej tarnowskiej synagogi - Bima czyli almemor, stanowiła centralną część, miejsce do odprawiania obrzędów religijnych i czytania Tory - "Pięcioksięgu" Mojżesza, służące także jako mównica. Synagoga murowana, której pozostałość stanowi bima, powstała w miejscu starszej, drewnianej, wzniesionej w 1582 r., kiedy wewnątrz murów miejskich osiedlona była nieduża jeszcze ilość Żydów. Wzmiankowana w 1631 i 1637 r. była już zapewne obiektem murowanym, wzniesionym przypuszczalnie ok. 1630 r. lub w latach 30. XVII w. - wcześniejsza drewniana, spłonęła prawdopodobnie w którymś z pożarów miasta (1622,1632 r.?).

Usytuowana na zapleczu działek siedliskowych ul. Żydowskiej, o manierystyczno-barokowych cechach stylowych architektury, reprezentowała typ synagogi centralnej, charakterystyczny dla bóżnic wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. Założona na kwadratowym planie, o dziewięciopolowym sklepieniu, które w centralnym polu wspierała bima tzw. kaplicowa, z zewnątrz nakrywał ją dach pogrążony, z wysoką attyką. W 1661 r., w oparciu o zezwolenie władz kościelnych na budowę, była zapewne odbudowana (po pożarze?) lub rozbudowana. W 1663 r. spłonęła w wielkim pożarze miasto i jeszcze w dwa lata później bp. Andrzej Trzebicki zabraniał jej odbudowy.

Odbudowana została dopiero w 1670 r. po potwierdzeniu przez właściciela miasta ks. Aleksandra Janusza Ostrogskiego przywilejów Żydom, łącznie z prawem do bóżnicy. W XVIII w., w  związku z osiedlaniem się coraz większej ilości Żydów we wschodniej części miasta, uległa rozbudowie. Przed 1796 r. dobudowano do niej dwa nieduże obiekty: jeden przy elewacji zachodniej (zapewne przedsionek), drugi przy północnej. W 1814 r. uszkodzona została w pożarze miasta - zniszczeniu uległy obie przybudówki, a także istniejąca wcześniej w rejonie ob. placu Rybnego zabudowa zasłaniająca elewację zachodnią, w tym usytuowana tam łaźnia żydowska, po której teren Żydzi odstąpili miastu dla powiększenia placu w 1902 r.  

Po pożarze synagoga została częściowo przebudowana i rozbudowana w okresie pomiędzy 1815 a 1848 r. Budynek synagogi wydłużono wówczas w kierunku zachodnim a od strony południowej dostosowano do niego tylne ściany dwóch kamienic od ul. Żydowskiej, stanowiące prawdopodobnie część zespołu synagogalnego ( z mieszkaniem rabina, łaźnią rytualną, itp.). W 1878 r. nastąpił remont i odnowienie wnętrz. W latach 80. XIX w. synagoga została rozbudowana o szeroką, piętrową część frontową utrzymaną w stylu neoromańskim, w przyziemiu której od strony południowej usytuowano salę kobiet. Zapewne równolegle przebudowano dach i attykę nad starszą częścią. Na pocz. XX w. od strony ul. Żydowskiej, przed częściowo odsłoniętą elewacją południową synagogi, powstało ozdobne, żelazne ogrodzenie, a w 1929 r. przy tej elewacji nieduży, drewniany przedsionek w wejściu do sali kobiet. W 1929 r. stan techniczny budynku był zły, spowodowany osiadaniem północno-zachodniego narożnika piętrowej części frontowej, w 1935 r. stwierdzono już spękanie elewacji zachodniej i północnej połączone z przerwaniem gurtów nadokiennych.

W dniu 8 XI 1939 r. synagoga została spalona przez Niemców, a jej mury w późniejszym czasie wysadzone w powietrze od dołu i rozebrane. Przed zniszczeniem posiadała bogate wyposażenie wnętrza, m.in. dwa srebrne lichtarze prawdopodobnie  z pocz. XVI w. i miedzianą, polichromowaną szafę renesansową - wszystkie elementy wystroju i wyposażenia uległy zniszczeniu bądź zostały rozgrabione.

Bima zachowała się jako trwała ruina. Murowana, w formie baldachimu o 4 kolumnach, ze sklepieniem nawiązującym do formy kopuły manierystycznej, z resztkami wczesnobarokowej dekoracji stiukowej. Zadaszenie i kompozycja otoczenia wyk. w 1987 r. przez krakowskie PKZ, w posadzce wewnątrz ogrodzenia osadzona płyta upamiętniająca synagogę w jęz. hebrajskim, polskim i angielskim, fund Ronald S. Lauder.

Powrót