Pałac książąt Sanguszków

    Gumniska były jeszcze w połowie XVIII w. (według znanych nam inwentarzy hrabstwa) jedną z najmniejszych wsi wśród tarnowskich posiadłości Sanguszków. Jednakże znajdował się w nich od dawna drewniany dwór (w dodatku nie pierwotny - (pożary) , który inwentarz z 1767 r w swoim "opisaniu dworu i folwarku gumniskiego" określał, że składał się wyłącznie z 4 pokoi i kapliczki, a więc, jak się zdaje, wyraźnie na krótki, czasowy użytek "pański". 

Znacznie bogatsza bowiem we wnętrza była "officyna alias rezydencja ekonomiczna" (czyli mieszkanie zarządcy), składała się bowiem z czterech izb i czterech alkierzy, spiżarni, piwnicy i piwniczki (a więc pomieszczeń koniecznych na dłuższe użytkowanie). W zabudowaniach folwarku w Gumniskach znajdowały się jeszcze, jak to zawsze w folwarku - wozownie, stajnie, chlewy etc.

Gumniska więc, jak widać, jeszcze w 1767 r. nie były bynajmniej żadną siedzibą magnacką. Cztery izby i kapliczka nie mogły w żaden sposób starczyć na potrzeby magnata, który podróżował w kilkanaście koni (znane nam z zapisów archiwalnych).

W śródmieściu, (dziś) przy Rynku 4 znajdowały się byłe kamienice Nikielsonowskie (Nikelsonowskie), przejęte przez Sanguszków już w 1747 r., które w 1787 r. wraz z byłą kamienicą tzw. Rossowską opisywane były jako jedna książęca. Kamienica ta a właściwie już pałac miejski właścicieli Tarnowa stanowiła ich pierwszy pałac w mieście odpowiadający randze i fortunie litewskich książąt. Ponieważ w 1787 r. powstał w Tarnowie Sąd Szlachecki (Forum Noblilium), Sanguszkowie sprzedali (widać niezbyt im odpowiadającą siedzibę) na pomieszczenie owego urzędu i zbudowali drugi pałac (określany na planach z końca XVIII jako Furst Haus) na przedmieściu krakowskim za zachodnią Bramą Krakowską, po lewej stronie idąc od miasta.

Drugi pałac Sanguszków w Tarnowie (później także sprzedany rządowi austriackiemu na siedzibę starostwa) powstał ok. 1790 r. W 1791 r. Hieronim Sanguszko wyjechał z Tarnowa do Warszawy pojazdami w 18 koni! Był to już cały dwór, który mógł wyjechać tylko z pałacu.

W 1798 r. Sanguszkom umiera dwoje dzieci (Dorota i Józef) "Strapieni rodzice" - jak notował w swym pamiętniku wspomniany ks. Eustachy Sanguszko - przenoszą się na stałe mieszkanie do Tarnowa.

I teraz właśnie spotykamy się z datą 1799, jako rokiem rozpoczęcia budowy pałacu w Gumniskach, jedyną publikowaną na ten temat informacją jest relacja J.E. Dutkiewicza. Wydaje się, że w tym roku rozpoczęto dopiero zakładanie całego założenia ogrodowo pałacowego jakim Gumniska stały się już w I poł. XIX. w.

Przyjmijmy więc, że rok 1799 jest datą rozpoczęcia budowy pałacu w Gumniskach "strapionych rodziców", jak podawał ich syn Eustachy, którzy postanowili po ostatecznym upadku Polski przenieść się w 1798 r. na stałe do Tarnowa. 

Autorzy opracowania parku Sanguszków w Gumniskach, powołując się na pracę B. Michońskiej i A. Kawalca wykonanej dla Miastoprojektu Kraków w 1977 r. "Opracowanie rekonstrukcji parku zabytkowego w Tarnowie" wymieniają jako projektanta pałacu niejakiego Johana Maltzera oraz, że w tymże roku założono ogród wokół pałacu w stylu holenderskim. Trudno to sprawdzać wobec niedostępności opracowania.

Nie wiemy do tej pory, jak wyglądał ten pierwotny pałac (badania nad Sanguszkami w Tarnowie znajdują się dopiero we wstępnych fazach), poza tym, że pamiętnikarze z I poł. XIX w. (K. Prek w 1826 r. i S. Goszczyński w 1834 r.) określali go jako budowlę okazałą.

Generalnej przebudowy pałacu podjął się Władysław Sanguszko (ok. 1834 r.), zaś z z końcem XIX w. i w wieku XX pałac był nadal rozbudowywany.

W dzisiejszej swej bryle jest to budowla o zewnętrznych cechach klasycystycznych (portyk kolumnowy) z wyraźnymi elementami eklektycznymi (neogotyk, neorenesans). Wszystkie przebudowy spowodowały że powstała okazała, zapewne wygodna, lecz mało efektowna rezydencja magnacka.

Dzisiejszy rzut poziomy pałacu nie różni się od tego jaki ukazuje mapa z 1848 r. - dwie wielkie, nierównomierne bryły (dwupiętrowa wschodnia i jednopiętrowa zachodnia) łączy jednopiętrowa, węższa przewiązka ze skromnym portykiem filarowo kolumnowym (k. doryckie) od północy (przed podjazdem). Płaskie elewacje skrzydeł o podziałach poziomych, nadają budowli wręcz charakter okazałej kamienicy. Generalnie można sądzić, że późniejsze rozbudowy dotyczyły przybudówek (neorenesansowe rozwiązania elewacji od strony poł. zach. i neogotycka kaplica od strony zachodniej) i budynków towarzyszących (oranżeria, wozownia, ujeżdżalnia, portiernia etc. - już w 1848 r. wokół pałacu znajdowało się kilkanaście budynków murowanych i kilka drewnianych) oraz wnętrz.

W rzucie wewnętrznym pałac jest budowlą dwutraktową (częściowo trzytraktową), w pewnych partiach podpiwniczoną. Z wejścia głównego wchodzi się do obszernej sieni nakrytej sklepieniem kolebkowym, w którym znajduje się marmurowy kominek neorenesansowy. W części zachodniej na parterze istnieje pozostałość po sali balowej z kolumnami i klasycystyczną dekoracją stiukową. W kilku pomieszczeniach na parterze znajdują się sklepienia żaglaste. Zachowała się też częściowo stolarka z okuciami z I poł XIX w.

Część wyposażenia ruchomego (XVI-XX w.) pałacu została rozgrabiona przez Niemców, zniszczona przez Rosjan, zrabowana przez szabrowników oraz w pozostałej reszcie przejęta przez Muzeum w Tarnowie w 1945 r

Panorama Pałacu:

• Pałac Sanguszków w Gumniskach

Park pałacowy

    Park w Gumniskach miał założyć w formie znanej nam z mapy katastralnej z 1848 r., w l. 1813-1827 x. Eustachy Sanguszko. Jak pisał K. Prek "Duży ogród po staroświecku założył, w którym piękne spacery, altany, stawy sprowadzają w każde święto mnóstwo osób z Tarnowa". Według współczesnych autorów opracowania zespołu parkowego był to park krajobrazowy romantyczny, a przy jego zakładaniu brał udział ogrodnik Wincenty Zienkowski. W okresie tym "Do ogrodu przez Zabłocie nowe zostały utorowane drogi gdzie żadnych nie było" - podawał W. Balicki, autor monografii Tarnowa. Prawdopodobnie była tu mowa o alei dojazdowej obsadzonej lipami (od zachodu), która niedostępna była dla postronnych poza samymi właścicielami i ich gośćmi. Inna droga ogólnodostępna (od południa) to była droga ogólnego użytkowania z Tarnowa do Rzędzina.

Według autorów opracowania historii parku, ogród założony przez Eustachego Sanguszkę, jest parkiem znanym nam z kolorowej mapy katastralnej z 1848 r. Nie wiadomo jednak, czy nie jest to wniosek zbyt pochopny skoro ok. 1834 r. Władysław Sanguszko podjął się generalnej przebudowy pałacu, a tym samy zapewne i ogrodu.

Faktem jednak niezaprzeczalnym jest, że pierwszym znanym nam fizycznie planem parku jest ów barwny plan z 1848. Co z niego wynika. Przytoczmy autorów opracowania:

"Na najwyższym wzniesieniu w centrum założenia był pałac (nr 1 na katastrze z 1848 r.). Dom pałacu od strony południowo wschodniej dobudowane były kuchnia i pralnia (nr 2). Tuż obok niego na południowy i północny wschód znajdowały się oficyny (nr 3 i 13). Większość zabudowań gospodarczych (gumno nr 7, ujeżdżalnia nr 8, stajnia nr 9) oraz czworaki (nr 11) zlokalizowane były we wschodniej części założenia parkowo-pałacowego. Mieszkania urzędników pałacowych (nr 16 i 19) znajdowały się na północny zachód od pałacu, a obok nich był spichlerz (nr 20) w którym mieściła się suszarnia chmielu. Na północny wschód od spichlerza znajdowały się poletka chmielu (nr 35). Przy wjeździe na teren parku zarówno od strony zachodniej jak i północno wschodniej znajdowały się portiernie (nr 15 i 23) Na północny zachód od pałacu znajdowała się oranżeria ogrzewana kanałowo"

Sądząc z oglądu mapy ogród założony przez Eustachego (?) Sanguszkę, według stanu z 1848 r., był ogrodem romantycznym, krajobrazowym, połączonym z pozostałościami (?) dawnego, (pierwotnego ?) ogrodu o typie jeszcze klasycyzującym. Regularne pozostałości tego ogrodu widać wyraźnie na mapie we wschodniej i południowej części całego założenia.

Park krajobrazowy stanowił nieregularną sieć ścieżek, ze zbiornikami wodnymi oraz swobodnie rozmieszczonymi drzewami, grupami klombów, altan i soliterów (drzewa lub krzewy rosnące pojedynczo, charakteryzujące się oryginalnym kształtem, kolorem itp. kontrastujące z otoczeniem).

Drzewostan parku zawierał przede wszystkim drzewa rodzimego pochodzenia - lipy, klony, graby, dęby, jesiony, wiązy, robinie, kasztanowce, buki świerki i sosny z domieszką gatunków aklimatyzowanych w Polsce np. Tulipanowce, platany, sosny wejmutki.

Istotnym elementem ówczesnego ogrodu były klomby kwiatowe występujące pojedynczo na terenie parku, bądź też większej grupie przed ścianą frontową pałacu. Alejki parkowe obsadzone były żywopłotami grabowymi, które nie tylko stanowiły element ozdobny, ale tworzyły niejako ramy odgradzające właściwy ogród od reszty założenia.

Północna część założenia parkowego wzbogacona była licznymi lustrami wody w postaci stawów i kanałów wodnych. Oddzielone od siebie tereny połączono drewnianymi mostkami. Mały zbiornik wodny (przypuszczalnie staw rybny) usytuowany był również w południowo zachodniej części założenia. Tereny po wschodniej stronie założenia parkowego zajmowały ogrody użytkowe.

Ponieważ z końcem XIX w. dobudowano do zachodniego skrzydła pałacu kaplicę. Między gumnem a ujeżdżalnią postawiono oborę. Prawdopodobnie w tym czasie zlikwidowano staw w południowo wschodniej części parku, a drogi prowadzącą z pola obsadzono klonami i lipami.

Na teren parku wprowadzono figurki kamienne o charakterze sakralnym. W miejsce boskietu (zwarty masyw drzew wysokopiennych i krzewów) znajdującego się po południowej stronie pałacu założono klomby kwiatowe.

Dalsze zmiany w parku zaszły w I połowie XX w. Zmieniono otoczenie pałacu od strony wschodniej likwidując ogrody warzywne. W 1912 r. na wschód od karczmy wybudowano czworaki i prawdopodobnie z tego czasu pochodzą wozownia, szorownia i stajnia koni wyjazdowych, łączące ze sobą ujeżdżalnię ze stajnią koni wyścigowych.

W okresie międzywojennym uległa częściowej zmianie zabudowa otoczenia pałacowego. Zburzono kuchnię i pralnię przylegające do pałacu oraz oficynę po jego południowo-wschodniej stronie. Wschodnią stronę pałacu przedłużono dobudowując do niego kuchnię. Północną ścianę budowli oplątało dzikie wino.

Do stajni koni od trony północnej dobudowano garaże. Drewnianą stajnię dla klaczy zarodowych zastąpiono budynkiem murowanym. Tereny na wschód od gumna i ujeżdżalni przeznaczono na wybiegi dla koni tzw. padoki. Po stronie południowej całego założenia powstał tor wyścigowy długości ok. 3.5 km oraz mała trybuna dla widzów (mapa z 1936 r.).

Po pierwszej wojnie światowej karczmę zamieniono na ochronkę dla dzieci prowadzoną przez siostry służebniczki NMP. Obok portierni przy szosie Tarnów Rzędzin postawiono drewniany krzyż na pamiątkę misji świętych z 1923 r.

W l. 1922-3 wybudowano po zachodniej stronie ochronki czworaki. Po wschodniej stronie domu ogrodnika wybudowano stajnię koni ogrodowych, wzniesiono szklarnię i założono inspekty.

W istniejącej oranżerii przechowywano rośliny egzotyczne m.in. kamelie, palmy, cykasy, oleandry i agawy. Niektóre z nich w okresie letnim zdobiły gazon przed pałacem. Dodatkową atrakcją parku stanowiły łabędzie pływające po stawie, wiewiórki oraz liczne ptactwo gnieżdżące się na drzewach. Efektownie prezentowały się również zagraniczne gatunki drzew rosnące na gazonie znajdującym się u stóp pałacu. Uwagę gości przyciągały oryginalny widok potężnego platana klonolistnego oraz ciekawy okaz tulipanowca amerykańskiego.

W l. 1931-32 uwidoczniły się tendencje modernizacyjne poprzez wprowadzenie na południowym stoku ogrodu włoskiego. Na środku tarasu górnego usytuowana była statua Merkurego (kopia rzeźby Giovanniego da Bologna), a na przeciwległych jego końcach rosły piękne okazy wiązu i platana klonolistnego.

Znajdujący się poniżej włoski ogród kwaterowy z fontanną pośrodku, zamknięty był szpalerami strzyżonych żywotników. Par miał charakter rekreacyjno wypoczynkowy o czym świadczyły kręgielnia i kort tenisowy zlokalizowane w północno wschodniej części założenia. Ścieżki o drogi wysypane były drobny żwirem.

W okresie okupacji hitlerowskiej założenie parkowe zachowało swój charakter, choć wtedy zapewne zniszczone zostały figurki w parku. Po drugiej wojnie światowej rozsypce uległa oranżeria. Zburzono stajnię koni ogrodowych, a w l. 70. zlikwidowano stare szklarnie. Powiększono dom ogrodnika, oficynę pałacową oraz wybudowano blok mieszkalny i internat. Ponadto na południowy wschód od ulokowanego obok pałacu PKS-u wybudowano szkołę podstawową. Na skutek poszerzenia drogi Tarnów Rzędzin, przerwaniu uległ ciąg wodny co spowodowało wyschnięcie akwenów na terenie parku.

Teren parku użytkowany obecnie przez szkołę ogrodniczą ogrodzono częścio siatką metalową częściowo ogrodzeniem z płaskowników, a częściowo płytami prefabrykowanymi.

Dzisiaj park stanowi pozostałość opisanego historycznego rozwoju. Tereny na północ zachowały elementy układu parku krajobrazowego, z pozostałościami dawnych stawów i kanałów wodnych, tereny na południe zachowały elementy regularnego ogrodu włoskiego.

Szata roślinna w parku jest bardzo zróżnicowana. Podstawę jej stanowi drzewostan reprezentowany przez liczne gatunki rodzimych drzew iglastych i liściastych. Są to lipy, klony, jesiony, buki, graby, kasztanowce, wiązy, dęby, wierzby, robinie, sosny, świerki, jodły i modrzewie. Ciekawostką dendrologiczną parku są gatunki egzotyczne, takie jak: platan klonolistny, tulipanowiec amerykański oraz młode nasadzenia korkowca amurskiego, miłorząbu dwuklapowego, wierzby mandżurskiej, cyprysików i tuji.

Drzewa rozmieszczone są w parku nieregularnie, rosną pojedynczo lub w grupach. Większe skupienia drzew występują w południowo - zachodniej i północno-wschodniej części parku oraz wzdłuż kanału wodnego. Regularne układy drzew występują w alejach lipowej i klonowo-lipowej oraz wzdłuż alejki grabowej.

Z krzewów ozdobnych, na terenie parku rosnących, wyróżnić należy  forsycję, jaśminowiec, berberys, irgę, dereń, śnieguliczkę, jałowiec, ognik, ligustr, magnolię, śliwę wiśniową. Występują one głównie w sąsiedztwie pałacu, oficyny i internatu.

Południową ścianę pałacu porastają winobluszcz pięcioklapowy i glicynia chińska. a obok kamiennych schodów rośnie piękny okaz bluszczu owocującego. Dodatkowymi elementami zdobniczymi parku są rabaty kwiatowe, różanka i ogród skalny. Runo parkowe parku stanowią trawy, rośliny zielne, a w południowo-zachodniej części parku bluszcz oraz barwinek.

Południowo-zachodnia oraz północno-zachodnia część parku posiada układ piętrowy i ma charakter leśny. Najniższa warstwa to bogate runo, podszycie stanowią krzewy bzu czarnego oraz samosiewy, a najwyższe piętro drzewa. Zróżnicowanie roślinności występującej w parku decyduje o jego dużych walorach estetycznych i atrakcyjności niezależnie od pory roku.

Oficyna pałacowa z XVIII w. w formie dworku, restaurowana i powiększona przez dobudowanie skrzydła pn. w latach 1977 - 1980. Klasycystyczna, murowana, parterowa, na planie prostokąta, podpiwniczona, dwutraktowa, z dwukolumnowym portykiem od frontu, nakryta dachem czterospadowym z wietrznikami powiekowymi. Ściany gładko tynkowane, pierwotnie o podziałach płycinowych. 

Powrót